VETERİNER HİZMETLERİ MEVZUATI VE ETİK Dersi Veteriner Hekimliği Yardımcı Sağlık Hizmetlerinde Etik soru cevapları:

Eski Yunanca kökenli, felsefenin bir kolu olan etik, günümüzde insan tutum ve davranışlarının iyi (doğru) ya da kötü (yanlış) yönden değerlendirilmesidir.

Felsefecilerin üzerinde yoğun şekilde uğraştıkları etik davranışlarımızın, tutumlarımızın ve eylemlerimizin insani “değerlerimiz” açısından iyi, doğru ve kabul edilebilir olup olmadığını değerlendirip tartışmayı amaçlar.

1952 yılı Nobel Barış Ödülü sahibi Albert Schweitzer, etiği “iyi bir davranışı sergileme konusunda duyduğumuz kaygılara verdiğimiz isim, sadece kendi iyiliğimiz-mutluluğumuz için değil, yaşayan her şeye karşı hissettiğimiz sorumluluk” olarak tanımlamıştır.

Jerrold Tannenbaum eylemde bulunurken ahlaki olarak iyi-kötü ve doğru-yanlışın yanı sıra adaletli-adaletsizin ne olduğunun etik açıdan önem taşıdığını belirtmektedir.

Eski Yunancada "gereklilik, zorunluluk" anlamına gelen "deon-deontos" sözcüğü ile "bilim, bilgi" anlamındaki "logy" sözcüklerinden oluşan ve "ahlaki zorunluluk ya da görevlerin bilimi"ni ifade eden bir terim olan deontoloji, Türkçede "yükümlülükler bilgisi" olarak kullanılmaktadır.

Deontoloji kelimesi ilk defa İngiliz Filozofu Jeremy Bentham’ın 1834 yılında yayımlanan kitabında, "normatif bilgi; yükümlülükler bilgisi" anlamında kullanılmıştır.

Veteriner hekimliği uygulamaları açısından "veteriner deontoloji", hekimlerin (ve veteriner hekimliği hizmetlerini yürüten diğer yardımcı personelin de) bilmek ve uygulamak zorunda oldukları etik ilke ve kuralların neler olduğunu bildiren dizge anlamı taşır.

Normatif; kural, olması gereken, ahlak ve değer yargılarına dayanan standarttır.

1. Etik İyi'nin ne olduğunu araştırır. Deontoloji ise uyulması gerekli standartlardır.
2. Etik tartışmaya açıktır, deontoloji ise değildir.
3. Etik normatif bilginin ve normların kaynağını araştırır, onları temellendirmeye çalışır. Deontoloji normatif bilgidir.
4. Etik uyulmaması, vicdani sorunlar getirir. Deontoloji ise hukuki sorunlar doğurur, uyulmaz ise cezai müeyyidesi vardır.
5. Etiğin iki ucu açık iken, deontolojinin iki ucu sınırlıdır.
6. Etik olması gerektiği düşünülenin nedenini de sorgular, deontoloji ise olanı olduğu gibi tanıtır.
7. Etiğin amacı, sorun hakkında bilgi edinmek ve sorunu çözmektir. Deontolojide amaç, bellidir.
8. Etikte sonuç, karar vermek ve doğruyu yerine getirmektir. Deontolojide ise sonuç bellidir.

Antik Yunan döneminde felsefi olarak etik kuramının kurucusu kabul edilen Sokrates, mutluluk etiği kuramı ile etiğin ve dolayısıyla insan eylemlerinin nihai amacının mutluluğa ulaşmak olduğu anlayışını savunur.

Teleoloji; erekbilim, amaçbilim, her şeyin temelinde bir ereksellik/amaçsallık olduğunu, evren ve yaşamın amaç-araç ilişkisi üzerine kurulduğunu, evrende bir başlangıç tasarımın ve sonul amacın olduğunu savunan görüştür.

İnsanın bir yaratıcı tarafından yaratıldığı bilinciyle eylemlerini iyi-doğru(luk) ile gerçekleştirmesi gerektiğini savunan Thomas Aquinas, "sonsuz saadet" kuramını ortaya atmıştır.

Immanuel Kant, insanların eylemlerini ödev titizliği ile yerine getirmeleri gerektiğini açıklayan "ödev etiği" kuramını ortaya koymuştur.

Teoloji; Tanrıbilim, dinbilim anlamına gelir.

Teoloji; felsefe, tarih ve doğaüstüne dayanan görüşler aracılığıyla Tanrı, inanç ve din kavramlarını irdeleyen; dinsel inanç, davranış ve deneyimleri akla dayalı olarak açıklayıp temellendirmeyi ve yapılandırmayı amaçlayan bilim dalıdır.

1. Immanuel Kant'ın "Ödev" (deontoloji) kuramı
2. Jeremy Bentham ve John Stuart Mill'in "Faydacılık/Yararcılık" (utilitarianism) kuramı

Ahlak kavramı "hulk" sözcüğünün çoğul olup; huy, mizaç, yaratılış anlamına gelmektedir.

1. Bireylerde görev ve sorumluluk duygularını geliştirme,
2. Hak ve adalet duygularını geliştirerek haksızlık ve zulümden uzaklaştırma,
3. Kötü ve faydasız olanı bıraktırarak iyi/iyilik duygusunu yüceltme,
4. Bireyde hoşgörü ve yardımseverlik duygusunu geliştirme,
5. Bireylerin işlerinde doğru olmalarını sağlama, haksız kazanca yönelmelerini engelleme,
6. İnanç boyutuyla, Allah’tan korkarak bireyi kötü eylemlerden uzaklaştırma,
7. İyi eylemlerde bulunmaya sevk etme şeklinde sıralanabilir.

Konsensus; uzlaşma, uzlaşım, mutabakat anlamına gelir.

Etiğin ahlaktan ayrılabilecek niteliği, bir amaç için türetilmiş normlardan ve/veya mevcut normlar arasından seçilmiş, konsensusla kararlaştırılmış ve evrensel olarak geçerli olma iddiası taşımasıdır.

Değer, kavram olarak "kıymet, onur, itibar, haysiyet" gibi anlamına gelir.

• Değerler; istekler, ülküler, beklentiler ya da amaçlardır.
• Davranışların kaynağı, gerekçeleri, yargılayıcıdırlar.
• Kavram olarak soyut iken, obje ya da kişilere yüklendiği zaman açıklanabilir, hatta gösterilebilir.
• İnsanın köklü inançlarından oluşur.
• Günlük yaşantıda tam olarak gerçekleştirilmesi beklenemez.
• İnsanlar farkında olmadan da var olurlar.
• Belirli ölçü birimleri ile ölçmek, miktarını belirlemek söz konusu değildir. Tutum ve davranışlarla ortaya çıkar.
• İnsanların bulunduğu toplum ile ilişkilerini düzenlerler.
• İnsanda kişiliğin belirleyicisidir.
• İnsanlar benimsemiş oldukları değerler doğrultusunda karar verirler.

Meslek sahibine yönelik;

• Yeterlilik (teorik ve pratik)
• Bireysel başarı-bireysel başarıyı artırma
• Ekonomik kazanç-ekonomik kazancı artırma
• Kabul görme

Hayvan(hasta)lara yönelik;

• Hayvana şefkatli yaklaşım
• Hayvanların çıkarını koruma
• Ağrı ve acının giderilmesi
• Hastanın sağlığına kavuşturulması
• Hastanın hayatını koruma şeklinde sıralanabilir.

Erdem, "fazilet, insanın ruhsal yetkinliği ve iyilik/doğruluk gibi ahlaki niteliklerin genel adı" şeklinde ifade edilmektedir.

Erdemlilik, ahlaki davranışta bulunabilme ve övülmeye değer olanı yapabilme mizacı ve alışkanlığının kazanılması durumudur.

• Yardımseverlik
• İyilikseverlik
• Doğruluk
• Dürüstlük
• Adil olma
• Vicdan sahibi olma
• Sadakat
• Şefkatlilik
• Alçakgönülülük

Biyoetiğin sözlük anlamı "canlı etiği"dir. Bu bağlamda biyoetik kavramı, canlı bilimleri alanında insan tutum ve davranışlarının iyi/kötü, doğru/yanlış olarak değerlendirilmesi üzerine yapılan çalışmalar anlamına gelir.

• Ötanazi
• Hormon kullanımı
• Kastrasyon
• Kopyalama
• Doğum kontrol yöntemleri
• Dışarıdan müdahale ile cinsiyetin belirlenmesi
• Embriyo nakli
• Kuyruk-kulak kesimi,
• Organ aktarımları
• Yapay organlar gibi uygulamalar

Çevre etiği, "insanın doğal çevresi ile olan ahlaki ilişkilerinin sistemli olarak incelenmesi" şeklinde tanımlanabilir.

• Herhangi bir tıbbi araştırmanın ilk basamağı kesinlikle insan olamaz.
• Araştırma daha önce mutlaka bilimsel literatürün taranması, laboratuvar ve hayvan deneyleri aşamalarından geçmiş olması gerekir.
• Bir hekimin/araştırmacının önde gelen etik sorumluluğu, ileride milyonlarca insan ya da hayvanın hayatını kurtarma olasılığı bile olsa, araştırmada kullanılacak canlıyı korumaktır.

Bilimsel olarak yapılacak araştırmaların denetlenmesi amacıyla "araştırma etik kurulları" kurulmuştur. Bu sayede, hem rastgele araştırma yapmış olmanın önüne geçilmekte hem de araştırmada kullanılacak canlının haklarının en yüksek düzeyde korunması sağlanmış olacaktır.

Veteriner hekimliği ve yardımcı sağlık personeli için meslek etiği, veteriner hekimliği hizmetlerinde uyulması gerekli davranış kuralları olarak tanımlanabilir.

Veteriner hekimliği etiği, hem hayvanlarla hem de hayvan hizmetini doğrudan sağlayan veteriner hekimler ve öğrenciler ile veteriner sağlık teknisyenlerinin içinde bulunduğu bir etik anlam içermektedir.

Hayvan kullanım etiği terimi, hayvanlarla ilgili geniş bir alandaki etik sorunlar için kullanılmaktadır. Bu geniş alana veteriner hekimliği hizmetlerinin yürütülmesinde sorumlu olan veteriner hekimler ile yardımcı sağlık personeli de dahildir.

Hayvan kullanımı ve hayvanlar ile ilgili sağlık hizmetlerinde günümüzdeki anlamıyla yetki-sorumluluk kavramlarının, Mezopotamya kil tablet buluntuları ile açığa çıkarılan Ur-nammu (M.Ö. 2100), Eshunna (M.Ö. 1920) ve Hammurabi Yasaları (M.Ö. 1728)'ndan bu yana olduğu bildirilmektedir.

Kuram, Türk Dil Kurumu tarafından "Uygulamalardan bağımsız olarak ele alınan soyut bilgi", "Belirli bir konuda düşüncelerin, görüşlerin bütünü" ve "Sistemli bir biçimde düzenlenmiş birçok olayı açıklayan ve bir bilime temel olan kurallar, yasalar bütünü, nazariye, teori" şeklinde tanımlanmaktadır.

• Etik
• Ekoloji
• Etoloji
• Ekonomi
• Replacement (Alternatif arama)
• Reduction (Azaltma)
• Refinement (Arındırma)
• Antipati
• Sempati
• Empati

• Genel gönenç
• İnsan hakkı
• Haklı gerekçe

Etik kod, belirli bir grup, meslek, kurum gibi bireyler topluluğunda temel değerler dikkate alınarak bireylerin nasıl davranacağı ve karar vereceklerini gösteren davranış kuralları ve standartlar bütünüdür. Ya da "ödev, hak ve erdemli davranışların neler olduğunu belirleyen yazılı metinler"dir.

Standart; beklenen davranışların sergilenmesine ve olumsuz davranışlardan kaçınılmasına rehberlik eden dizgelerdir.

• Meslek ideallerinin mesleğin bireyleri ile toplum arasında paylaşılmasını sağlamak.
• Meslek etiğine uygun davranışlara rehberlik etmek.
• Meslekte istenmeyen davranışların giderilmesi amacıyla uygun kabul edilebilir standartları geliştirmek.

• Veteriner hekim andı
• Hayvan hakları evrensel bildirgesi
• Veteriner hekimliği deontoloji yönetmeliği

Bazı ilkeleri "Hipokrat Andı"na dayandırılabilecek dünyadaki ilk metin 1954 yılında Amerikan Veteriner Hekimleri Birliği (AVMA) tarafından hazırlanmış, Türkiye’de ise ilk olarak 1981 yılında Prof. Dr. Ferruh Dinçer tarafından kaleme alınan ant metninin "Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılı Kutlama Programı" çerçevesinde uygulandığı bildirilmektedir. Bu ant metni daha sonra yine Prof. Dr. Ferruh Dinçer tarafından 1997 yılında yeniden düzenlenmiştir. Günümüzde okutulan ant metninin son hali, 2010-2011 Eğitim-Öğretim döneminden itibaren uygulanmak üzere Türk Veteriner Hekimleri Birliği (TVHB) Merkez Konseyi tarafından düzenlenmiştir.

Paris'te UNESCO merkezinde 15 Ekim 1978
tarihinde ilan edilen ve 1989’da Hayvan Hakları Federasyonu tarafından tekrar düzenlenip 1990'da yeniden ilan edilen metin 14 maddeden oluşmaktadır. Bu evrensel bildirgenin temel amacı, hayvanların da değer sahibi birer canlı olarak görülmelerini, bütün hayvanların yasalar önünde eşit olduğunu savunmak, saygı görme hakkı bulunduğunu ve hayvanların insanlar tarafından uygun amaçlar kapsamında kullanıldıklarında dahi uygun bakım, besleme, barındırma koşullarına kavuşturulmalarını sağlamaktır. Bildirge, sadece veteriner hekimliği hizmeti sunanlar değil, bütün toplum bireylerinin hayvanlara karşı davranışında rehber niteliği taşımaktadır. Hayvanların belirli sınırlar çerçevesinde insanlar tarafından kullanılmalarına değinmesi dolayısıyla "hayvan kullanım etiği" ve "hayvan gönenci" konularını da kapsadığı söylenebilir.

• Özerklik (özerkliğe saygı) ilkesi
• Yararlılık (yarar sağlama) ilkesi
• Zarar vermeme ilkesi
• Adalet ilkesi
• Kötü davranmama ilkesi
• Aydınlatılmış onam ilkesi
• Gizliliğe saygı ilkesi
• Sadakat ilkesi
• Özgürlük ilkesi
• Doğruluk ilkesi
• Sözünde durma
• Gerçeği söyleme
• Sır saklama
• Eşitlik

1. Özerkliğe saygı
2. Yararlılık
3. Zarar vermeme
4. Adalet

Özerklik, bireyin özgür ve bağımsız olarak kendisi ile ilgili karar vermesi, bu kararlar ile ilgili olarak eylemlerde bulunabilme yeterliliği ve yetkinliğidir.

Özerklik, anayasal haklar, kurallar ve kanunlar ile sınırlandırılmıştır. Hastaların haklarına saygı göstermek ve tıbbi bakım ile ilgili kararlara onların da katılımını sağlamayı amaçlar.

Veteriner hekimliği hizmetlerinde hasta yaşamına destek vermeyi, onu tedavi ederek ağrı-acısını dindirmeyi ve her durumda hastaya yararlı olmayı, hasta sahibinin maksimum çıkarlarının gözetilmesini amaçlar.

Hastaya zarar vermekten kaçınmayı amaçlar. Kötü uygulamalardan kaçınmak, mevcut olan zararlara bizim yararlarımızla yarar-zarar dengesi kurmayı amaçlar.

Adalet (ve eşitlik) ilkesi; tıbbi kaynakların ihtiyaca göre dürüstçe ve hakça paylaştırılmasını; hastanın veya hasta sahibinin fiziksel şartları, sosyolojik, sosyoekonomik, politik durumu ne olursa olsun ayrım gözetmeden eşit şekilde davranmayı amaçlar.

Onam, kişinin kendi özgür iradesi ile verdiği karar, kabuldür.

Onay; bir uygulama, proje ile ilgili olarak verilen karar, kabuldür.

Aydınlatılmış onam ilkesi, hastanın tıbbi müdahale işlemi kararına katılımını sağlamak amacıyla bilgilerin doğru ve yeterli biçimde açıklanmasını amaçlar.

"Kararı kim vermelidir, varolan seçenekler; tüm seçeneklerin iyi ve kötü sonuçları, kurallar, zorluk ve doğru seçilen değerler; ve hedeflenen amaçlar veya sonuçlar."

• Sorunu bulma
• Bilgi toplama
• Farklı seçenekleri gözden geçirme
• Seçenekleri değerlendirme
• Karar verme
• Harekete geçme

1. Etik sorunun belirlenmesi
2. Hasta (sorumluluk) sahibinin istekleri
3. Karar seçeneklerinin belirlenmesi ve seçimi
4. Etik kararın haklılığı

EKVS’de en önemli aşamalar; etik bir sorun olduğunun, seçeneklerin neler olduğunun ve ne gibi olasılıkların bulunduğunun saptanmasıdır. Doğru bir sonuca ulaşabilmenin önemli noktalarından bir diğeri de, yasaların yanı sıra etik ilkelerin de iyi bilinmesidir. Çözüme ulaşılırken etik ilkelere göre uygun ve doğru hareketin seçilmesi gerekir.